Buscar este blog

15/1/19

PUCHAS


Las gachas o puches es una comida de larga tradición en la cocina regional, por lo que reciben diferentes nombres según el lugar de referencia. Se elaboran cociendo harina con agua o leche y otros ingredientes, pueden ser dulces o saladas. 

El DLE recoge puches como sinónimo de gachas (harina cocida con agua y sal) Del latín pultes, plural de puls, pultis especie de gachas. Si bien la forma puchas es la que recogió Nebrija en su «Vocabulario español-latino» (1595) Puchas: Puls, pultis

Y este es precisamente el nombre más extendido de las ‘gachas’ en Extremadura. Tal como aparece en el poema «Extremadura» de Luis Chamizo: Y pasaba domingos sin arriscarse y comía las puchas sin apetencia. Como botón de muestra anotamos esta entrada del «Vocabulario Serón» de Tomás Chiscano (Villanueva de la Serena): 
Puchas: Comida invernal y característica de la Semana Santa. Es una especie de sopa muy espesa, hecha con harina tostada y “trompezones” de pan frito. Se tomaban muy calientes, todo lo caliente que pudieran aguantar, sobre todo las muchachas, Las mozas las tomaban para que le salieran los colores antes de ir al baile, puesto que las mujeres que se pintaban tenían muy mala fama. 
En otras localidades las puchas se conocen como papas o papillas. Como en Feria donde se emplean también como engrudo aglutinante para pegar ciertas cosas ligeras. 

Muy conocidas también como poleás (por poleadas) De ahí el dicho popular: Tres nombres tienen las condenás: Puchas, gachas y poleás

El Maestro Gonzalo Correas (de Jaraiz de la Vera) se hace eco de estas palabras en el «Vocabulario de Refranes» (1627) donde aparecen en algunas de sus frases proverbiales: 
Puchas sin pan, al culo se van (Refrán que alude a lo fácil que es digerir las gachas). Puchas sin pan, hasta la puerta van. (Puchas ó puches es todo uno). ¿Qué habéis comido, compadre? Poleadas; bien se os hecha de ver en las barbas. 
Poleás discurre también en la Baja Andalucía, tal como atestigua Venceslada en su «Vocabulario Andaluz»: Poleadas ‘gachas, efectivamente pero de poleo, que le da el nombre. Baja Andalucía: Huelva, Sevilla y Cádiz. También espoleá(das).
Mocito que estás en la puerta,
entre usté y me mecerá,
que los que me está meciendo
han comido poleás.
(Copla de columpio, incluida por Luis de Coloma en «Juan Miseria»

Aunque es evidente el influjo popular de poleo, poleás (por poleadas) procede de polenta ‘gachas de harina de maíz’; la palabra latina polenta ‘grano descascarado o triturado’ deriva de pollen ‘flor de harina’. 

En el «Vocabulario Extremeño», Santos Coco consigna unas poleás a lo rico como ‘dulce compuesto de harina, miel y leche. Caldera de poleás a lo rico. Los pastores suelen celebrar la fiesta de las Candelas preparando una buena caldera de poleás a lo rico, según dicen, o sea, con poca harina y mucha miel y leche. Y puchas como ‘comida compuesta de harina y sal, aderezada con leche y miel, igual que gachas’ ilustrado la definición con esta coplilla recogida por García Plata de Osma:. 
M'hicistes la seña
con la cuchara...
Esta noche no hay puchah,
güelve mañana.
Lamano recoge en Salamanca estas puchas como la comida escalduciada y hecha punto menos que puré, puches: Hoy las patatas, con haber cocido tanto, están hechas puchas

Y así también en otras localidades de la Alta Extremadura. Con algunas acepciones más o menos figuradas como ‘papilla muy líquida de poco alimento’ (Malpartida de Plasencia, Zorita), ‘barrizal, lodo, fango’ (Acebo, Acehúche), ‘lechada de tierrablanca o de greda que se utilizaba para pintar paredes (Talarrubias), ‘mezcla de salvado y agua para los cerdos’, etc. 

Rodríguez Pastor emplea la palabra puchas en uno de se «Cuentos extremeños de animales»: 
Una zorrita se entró en el chozo de los pastores y se comió las puchitas que tenían hechas en un caldero, y se untó la cabeza con ellas… El lobito la cogió en brazos, y iba con ella por el campo. Y la zorrita iba cantando: ¡Zorrita matutera, harta de puchas y bien caballera! (La zorrita matutera). 
Cerramos el florilegio de textos donde encontramos esta palabra con este broche de oro extraído de «Las Brujas» de Luis Chamizo: 
¡Cuánto bailamos... Cómo nos reímos...
Chacha, qué rejolguete...
qué caldero de puchas nos comimos...!
Fue sonao en la aldea el alboroto.
Recuerdo que Agustín jizo en un brete
una zambomba d’un puchero roto.

JJBL
Vocabulario Popular de Extremadura


No hay comentarios:

Buscapalabra

abangalsi abangao abangar abangáu abibe abiloria abiluria abogalla abondal abondo abondu abrigá abuja acalugal acalugar acalugu acear acehúche aceitero aceiteros aceo acerera acerilla acerón aceúche aceuchi achibarba achiperre achiperri acibarralsi acibarrao acibarrar acibarrau acibuche acituna alperchinera agalla aginación aginaero aginao aginar agino aguanieve aguanievi aguapero aguillón ahotal ahotao ahotar ahuir ahutar ajo porro ajoporro ajuncar ajunco ajupal alabán. albiloria albolaga alboroque albulaga alcachofra alcancía alcancil alcanzúa alcaucil alchiperre alcucero alecrí alejín algachofa aliara alicante alicrín almarabuja almelga almerga almergar almoradú almorahú almoraú almoraúhe almorraque almorzá alondra alsero alvilla ambozá ambuejo amerga amielga anchiperre andacapache andacapadre andacapaire andancia andancio andarríos angüejo ansero antusana antusanear antusaneo antusanero antusaneru apeayeguas apichar arancú arbolaga arbolario arbondal arbondo arcachofa arcacil arcancil arcanzúa archiperre argalla argallero arranquil arrapío arrastraera arrebañaera arrecío arrelva arrepío arrequí arriscao arriscarse arronquil arrutao arrutarse artolana artozano arvilla asaúche asomatraspón atalantar atrubilao azaúche azuche azumar bacalar bacallón bacallote bacalón baga bagazo bago bagujón balansero balea balear baleo baluto baño barra barrazo barreñu barril barriñón barrón barrondón barrumbar barrundir basilio bayón bayunca bayunco bejino betuta bichito de luz bieldo biendra biendro bierga biergo bierno bilarda billarda billorda biloria bilorta biluria binosca biñoca blanquear bobate bobilla bobiño bobito bobiya bocheta bochinche bochinchear bochinchi bogalla bolcheta boliche bolindre bolindri. bollagra bomborita boragalla borborita borrajeríu borrajiento borrajil boticario bubilla bucheta bujerino bujero bullero bullidero bulliero bullir buraco burejo burgaño cabrestazo cabrestear cabresto cachapín cachiperre cachuela caganchín calamandrullo calambear calambuco calandraca calbochá calboche calbochero calbotá calbote calbotero calda caldillo caldúo calenturón calenturoso cámara camaranchón cámbara cambulleru cambullir campanillo candar candela candelario candeloria candelorio cañafote cañahote cañifote cañoto carajamandanga caramancho caramanchón carámbano carantoña carbonero carbote carea carear careo cascabullo cascabullu castúo ceacilla ceacina cerera cerondo cerongollo chabalarquizo chabarco chabarcón chabuco chachapín chafardo chafurdo chafurdón chahurdo chahurdón chalabarquino chaleco chango chapallal chapallo chapatal chapileteo chapín chapinal chaquetía charabasca charabasquear charabasqueo charabasquilla charanga charquín cherón chibarba chíchare chícharro chichipán chichiribía chiringa chocallo choncha chorabasca choriceru chorobita chova chovo chozo chozón chucallá chucallón chucallu chuchurubía chufardo chumbarba churribarba churubía churubita churumbela ciacillu cigarrón cillero clisao clisarse coco de luz cocu relucenti cocurujá cogolla coguta cojondongo coloraete colorín colorinu colorito columbiar condío conejera coquillo coquillu coquiyo corrobla corta cortacucas cortapicha cortapiche cortapies cortapija cortapisa cortapito cortatijeras cortaza cótola cotovía critión crujá cucharro cuchilleja cucu de lume cuerda cuerna cuernos cujá cunaero cundío cura curacacho curandero curato curina curita curujá cutubía dádigos dagas daos dávidas de quico de sangre de vientre defalagar demuación demuar desatalantar desbagar descogollar deslabón despelujar dinguelar dinquelar diquelar doblao dolondón durzaina efalagar efarrondón efarrumbar embarrar embelga embelgar emberga emborzá embosá embozá embudejo embudillo embuzar empacinarse empandinar empandurrao encamisá encamisao encontrau enfaldegar enfurruscao enfuscao enfuscarse engamonitalsi engamonitar engarañao enguerío enjarbegar entallao entallar entallón entear entelerío enteo enteosu entéu entrillar entrizar erbaboa eriazo escarabajeo escarpias escobajo escobera escobón escujjero escurrebarajas escusabarajas escusao escusear escuseo escuseteo eslabón esmorecer esmorecío espatejas espelechar espelujar espiche espiga espilogaero espurecha espurechar espurecho espurechu estaribel estenacillas estrebejí estrebejil estrumpío estrumpir facatúa falagaera falagaó falagar falagón falbegar falcatúa faldegar faldiego faldiegue farroncón farrondar farrondón farropo farrumbón farrungar fechadura fechar fechaúra flama flamazo fraile fresca fuélliga furaco furriola furriona fusca fuscarrá gachas gacho galaperu gallareta gallinita de dios gallo galocho galrar galro galrón galrotero gambonita gambonito gamonita gamonito gancho ganchos gañafote gañafoto gañote gañuto garabanchón garabato garabatu garamancho garapullo garfios gata gayo bravo gayo del campo gayo del monte gayo real gayocampo gayu del monti gentinosu getinosu goleor gomo gosipero gotupa grillu guapero guarnío guarrapín guarrapino guarrapo guarrapu guasnío güevillos guía guillarda guindaero guisopero gurrumelo gurumelo harramplar hatá hateao hatería hatero hato helá herretazo herrete herrón hesa heyondu himplar horosco hortelana huélliga husa hutar inte inti jacha jalbegar jalbiegar jáncana jáncanu jarancio jaranzo jarbegar jarramplas jartalga jateau jato jegosa jeito jeniyu jentinoso jeringo jeringuero jesa jilimoje jimplar jimplón jimploso jimplosu jolgacián jolgacianear jorancera joranza joranzo jorasqueo joritaña jóyiga juchear juéyega jumaol jupa jurapasto jurramacho lamber lambucear lambuceo lambucería lambucero lambuzo lampuzo langosto lebrillo lejío liara liaro liendro liendru liso lobrihosco lobrique londra ratiña londrilla boba londrilla gallega londrina lubricán lubricano lubrihorco lusencú macarraca magosto malato malcuerna maleto mampostero maná mancuerna manguto mantaruja manteca colorá manzana manzarones marrajo marruar martinito matagañanes matahogazo melguera melrua meluca mérula meurla meurra mezucón miajón miar mielra mielro mierla mierlo mierra migollo milguera miñoca mío mocha mocheta mojaño molgaño mondonga mondongo morcilla lustre morgañera morgaño muación muanza muerdihuye murgaño muru nacencia nadarón nazarón nazurón nea nenillo obrihosco ojáncano orihosco orilla palandango palmesa pamplinosu panera pantaruja pantarulla papas papones pardaguear pardear patachín peba pechaero pechar pechuguita pelijáncano pelona pelúa penca peón peona perronilla perrunilla piallo piayo picapeci picapez piche picota pierna pilistra pimenterinu pimentero pimientinu pinchapez pingolla pingollo pintasilgo pío piotana pipa pipo piporro piste pitarra pitarrina pitera plao plorijo poipa poleás pómpora pomporina pomporita popa porrón posío postero presente presta prestiño pringón pringue puchas puelme pujiede pular pulo pulpitillo purecho pusío ramajo raspacuartos rastraeras rastras ratera rebañaera reboldano reboldo reboleiru recacha recachera recencio recocaje recuéncano recumbaero recumbear regaora regoldano regordana regordo rejimplar rejollijo rejón relamber relambío relva remagiego remecero remúa remualsi remullaeru rengue repámpagu repampanu repápado repápago repápalo repárpalo repeluco repeón repiandera repiangola repiao repiar repío repión repiona repionela repostero rescolumbio resencio resensio respeluco reventín roalga roanga roangar roíjo roíllo rola rosca rozapasto rúar rula rullear rundir sacaojo salamándriga salamanquina salamántica salpullío saltacara saltaojos saltorrostro sambuyeru sampedrina sampedrito sangraó santacara santaíña santanita santarrostro santorrostro santurrostru sapillos saraso saternesti saturnostru serán seranear serano sesmo silguero simbuscalu sobrao sobrau socuello sogato sombrerillo sopa ensalá sopará sopeao sopones sostribar sugar sugo tabacoso tabaquera talandango támbara tamujón tarama taramazo tarandango taranga tarma tarmazo teco telarín telera téntico téntigo tentiguez tijeretas tila tilero tiraor tomillo salsero tontito tonto tontón tontuelo topetón tosantos trincalla trincaya troje troji trúbila tupa tupina tupiná tupitaina tupitanga tupitina turra vaquita del señor vasillo vendazo vendimio vendo yerbabuena zacatúa zahurdón zalaco zalanco zalaque zalea zalear zaleo zaleque zalique zambuya zaparrostru zarangollo zarazo zarazón zarazote zocho zorondo zorongollo zugar zugo zugón zurrapa

Aquí se dice así: Palabras de nuestra tierra